Stress: wat is dat eigenlijk?
Om te kunnen begrijpen wat (chronische) stress is, moeten we kijken naar de biologische processen in je lichaam. Meer bepaald moeten we gaan kijken naar wat er zich in je zenuw- en hormoonstelsel afspeelt.
Het doel hiervan is om vervolgens te begrijpen wat er nodig is om je lichaam weer tot rust te brengen.
Ik tracht het zo eenvoudig mogelijk weer te geven. Daarom een eerder dramatisch voorbeeld als basis.
Stel je voor dat je op straat rakelings voorbij wordt gereden door een auto. Je lichaam zal reageren en opzij springen, nog voordat je er bewust over hebt kunnen nadenken. Dat komt omdat je gevaarsysteem geactiveerd wordt. Dit systeem reageert binnen een twintigste van een seconde en brengt allerlei processen in je lichaam op gang die je helpen om deze gevaarlijke situatie te overleven.
Het autonome zenuwstelsel: het sympatisch en parasympatisch zenuwstelsel
Het autonome zenuwstelsel speelt hierbij een belangrijke rol. Het is het zenuwstelsel dat allerlei automatische processen aanstuurt zoals je hartslag, spijsvertering, ademhaling, enzovoort.
Het automatische zenuwstelsel is opgedeeld in twee takken.
De eerste tak is het sympathische zenuwstelsel. Deze tak brengt je systeem in actie. Het maakt adrenaline vrij in je lichaam en zorgt ervoor dat je de energie hebt om de situatie aan te pakken. Dit wordt ook wel het ‘gaspedaalzenuwstelsel’ genoemd.
De tweede tak is het parasympatische zenuwstelsel of ‘rempedaalzenuwstelsel’. Deze tak doet precies het omgekeerde: het brengt je systeem tot rust.
In het hierboven beschreven voorbeeld zal je gaspedaalzenuwstelsel actief worden. Je hartslag en ademhaling zullen versnellen. Al je energie en bloed zullen naar je spieren vloeien waardoor je plots veel hoger en verder kan springen dan anders. Je lichaam schreeuwt: ‘Actie!’
Het hormoonstelsel: cortisol en adrenaline
De hormonale tak van het stresssysteem wordt de ‘HPA-as’ genoemd. HPA-as staat voor ‘hypothalamus-pituitary(hypofyse)-adrenerge(bijnier)-as’. Ook de HPA-as zal geactiveerd worden in de bovenstaande situatie.
De bijnieren zullen cortisol produceren. Samen met adrenaline zorgt dit hormoon ervoor dat er voldoende glucose in het bloed beschikbaar komt en dat de energiereserves, onder meer in de vorm van vetten, weer worden aangevuld. Brandstofvoorziening verzekerd dus.
Wie alle details over de stressrespons in een oogopslag wil zien, check de Wiki-pagina en meer specifiek het schematisch model van de stressrespons.
Nood aan herstel na stress
Je lichaam is er perfect voor uitgerust om stresserende situaties zoals hierboven beschreven aan te kunnen. Het komt in actie en kan nadien weer uitrusten en herstellen. Op die manier blijft er sprake van een zekere stabiliteit en evenwicht.
Stress is van nature dan ook iets positief. Het heeft tal van voordelen:
The Upside of Stress (2019), Braincraft (4:36 min.)
Wanneer we echter chronische stress ervaren, zullen het gaspedaalzenuwstelsel en de HPA-as haast voortdurend actief zijn. Daardoor is er onvoldoende balans. Het gevaarsysteem is overactief en raakt overprikkeld. Dat vraagt heel veel inspanning en energie van het lichaam.
Je lichaam heeft namelijk behoefte aan een evenwicht tussen gas en rem. Momenten van inspanning dienen afgewisseld te worden met momenten van rust. Anders raken je lichaam en geest uitgeput.
De rem is nodig zodat je lichaam kan uitrusten en herstellen. Na een stresspiek heeft je brein bovendien tijd nodig om zichzelf opnieuw te bedraden, de nieuwe ervaring te onthouden en ervan te leren. Gedurende die tijd vergroot de activiteit in de hersengebieden die je leervermogen en je geheugen ondersteunen. Je brein probeert wijs te raken uit de ervaring en te begrijpen wat er zojuist gebeurde.
Je lichaam en geest hebben met andere woorden hersteltijd nodig om de ervaring van stress te verwerken en een nieuwe balans te vinden.
Superman, met chronische stress
Als je voortdurend op de gaspedaal staat, verbruikt je lichaam veel adrenaline en cortisol, maar die voorraad is niet eindeloos. Het is als de benzine in je wagen. Hoe meer energie je opgebruikt, hoe leger de tank (met cortisol en adrenaline) wordt. En hoe leger de tank, hoe meer je wagen begint te pruttelen en hoe meer klachten je zal ervaren.
In het begin voel je de druk en stress wel, maar je hebt het gevoel dat je nog wel even kan doorgaan. Je ervaart klachten zoals vermoeidheid, concentratieproblemen en prikkelbaarheid maar je lichaam heeft nog reserves, er is nog voldoende adrenaline en cortisol om te blijven doorgaan.
De hormoonwaarden zijn zelfs veel te hoog. Je kan eerder het gevoel krijgen dat je niet meer kan stoppen. Sommige mensen ervaren een soort van ‘supertijd’ waarin ze het gevoel hebben dat ze alles aankunnen.
Het gevoel van stress en de bijhorende klachten zoals vermoeidheid, prikkelbaarheid en concentratieproblemen worden inmiddels als normaal beschouwd. Je merkt de signalen van je lichaam niet meer op. Het is daarom zinvol te luisteren naar de signalen van je familie, vrienden en collega’s die dit misschien wel opmerken.
Symptomen van chronische stress
De stressklachten die zich in deze fase voordoen nemen al extremere vormen aan. Meer nog, ondertussen is men het er over eens dat een chronisch geactiveerd stress-systeem belangrijke systemen in ons lichaam aan tast en schade veroorzaakt, onder andere aan ons zenuwstelsel, hormoonstelsel en immuunsysteem. Midden 2020 bond de Harvard Medical School (nogmaals) de kat de bel aan.
Voorbeelden van symptomen van chronische stress zijn:
vermoeidheid,
innerlijke onrust,
slaapproblemen(meer nood of net niet kunnen slapen, slaap geeft ook geen herstel meer) ,
prikkelbaarheid,
hyperventilatie,
paniekaanvallen,
hoofdpijn,
spierpijn,
hartkloppingen,
maag- en darmklachten omdat het gaspedaalzenuwstelsel je spijsvertering on hold zet,
je weet niet meer hoe je moet ontspannen,
je kan je emotioneel labiel voelen
moeite om je te concentreren.
je kan je soms voelen als een kip zonder kop. Dit komt omdat het deel in de hersenen dat instaat voor plannen, analyseren en beslissen al zijn energie nodig heeft om je stress te managen. Daardoor heeft het nog weinig ruimte en energie over om dingen te doen zoals concentreren, focussen en onthouden. Met andere woorden: je cognitieve functies worden op non-actief gezet.
je reageert voornamelijk vanuit je emoties. Je emoties gaan met je op de loop en je bent niet meer in staat om te relativeren.
je ziet ook geen oplossingen of alternatieven meer bij problemen. Daardoor val je telkens weer terug op dezelfde automatische, instinctieve reacties en krijg je het gevoel gevangen te zitten in een vicieuze cirkel.
je wordt meer rigide in je denken en bent niet meer in staat om andere perspectieven aan te nemen.
je kan geen onderscheid meer maken: alles lijkt even belangrijk. Je vervalt in automatische gedachten, die meestal negatief van aard zijn.
Hoe chronische stress de omvang, stuctuur en het functioneren van je brein aantast, kan je via deze TED-Education bekijken:
How stress affects your brain (2015), Madhumita Murgia (4:15 min.)
Hoe lang kan je doorgaan met chronische stress?
Hoe lang je dit kunt volhouden is voor iedereen verschillend. Het kan alvast jaren duren! Hoe lang je lichaam dit volhoudt hangt af van je mentale en fysieke weerbaarheid. Mensen verschillen heel erg in de gevoeligheid van hun autonome zenuwstelsel.
De verschillen zijn gedeeltelijk vastgelegd, maar zijn ook gerelateerd aan opvoeding en levenservaringen. Mensen die zijn opgegroeid in emotioneel belastende gezinssituaties of trauma’s hebben meegemaakt, hebben een gevoeliger zenuwstelsel en zullen sneller last krijgen van bovenstaande klachten.
Ook mensen die hoogsensitief zijn, zouden sneller last hebben van overprikkeling van het zenuwstelsel. Over hoogsensitiviteit schrijf ik nog een afzonderlijk artikel.
Bijnieruitputting en burn-out als gevolg van chronische stress
Als gevolg van chronische stress raken al je reserves uiteindelijk op. Je lichaam zegt STOP en gaat in een modus van zelfbehoud. Je hebt geen energie meer over. Je hele systeem ligt plat en er zijn niet meer voldoende hormonen aanwezig om je motor te laten werken. We spreken dan van een burn-out.
In plaats van te hoge waarden aan adrenaline en cortisol, is er juist een onderproductie (bijnieruitputting). Je tank is gewoonweg leeg.
Symptomen van burn-out en uitputting
De symptomen in deze fase zijn overweldigend. Je:
voelt je compleet uitgeput,
ervaart nog meer concentratie- en geheugenproblemen,
trekt je terug uit sociaal contact en wordt ondergedompeld in een ervaring van schaamte: ‘Wat ben ik nog waard?’, ‘Wat zit ik hier nog te doen?’,
voelt dat je de uitdagingen van het dagelijkse leven niet meer aankan. Je wil misschien wel, maar je kan niet meer.
immuunsysteem kan abnormaal geactiveerd worden, met ontstekingen en allergieën als gevolg. Je kan grieperige verschijnselen vertonen en pijnklachten ontwikkelen.
kan je al na een kleine inspanning erg vermoeid en zelfs ziek voelen (zgn. post-exertionele malaise). Van een enkele inspanning moet je misschien wel dagen bekomen.
Chronische vermoeidheid en pijn bij chronische stress
Indien deze staat van instorten niet (tijdig) behandeld wordt, kan dit het ontstaan van een hel in de hand werken, zoals chronische vermoeidheid, fibromyalgie, auto-immuunziekten,…
Deze aandoeningen worden mee in de hand gewerkt doordat je zenuwstelsel chronisch ontregeld geraakt en je vast komt te zitten in de zogenaamde ‘freeze respons’. Je zenuwstelsel komt niet meer in een modus van rust en herstel en blijft als het ware hangen in een modus van niet-herstellende uitputting.
In een volgend artikel vertel ik jou meer over deze ‘freeze respons’ en de manier waarop je je lichaam kan helpen om terug te keren naar een staat van rust en herstel.
Tips bij stressgerelateerde vermoeidheid
In een ander artikel bespreek ik tal van praktische tips voor het omgaan met chronische stress.
Eén er van is zo eenvoudig dat het bijna te mooi lijkt om waar te zijn: anders leren ademen. In dit artikel leg ik je uit hoe onze adem een belangrijk instrument kan zijn in het tot rust brengen van ons zenuwstelsel.
Reflectie
Waar herken je jezelf in dit verhaal? Ervaar je een afwisseling tussen momenten van stress en herstel? Of blijft je stresssysteem steeds aanstaan en kun je haast niet meer stoppen? Of misschien herken je je vooral in de complete uitputting en voel je dat je reserves op zijn?
Tracht het voor jezelf onder ogen te zien. Het kan je helpen om te beseffen wat er aan de hand is. Een eerste stap om er ook wat aan te doen!
Webinar - Je zenuwstelsel als sleutel tot welzijn en herstel
Veel mensen die chronisch moe en ziek zijn, zitten vast in een staat van overleven.
Je voelt je leeg en uitgeput, en tegelijk lukt het niet om je te ontspannen. Als je rust in je bed of op de bank, blijft je hoofd ononderbroken malen. Je hoofd voelt mistig en je kan niet helder nadenken. Je slaapt onrustig. Je voelt je afgesloten, kan moeilijk verbinding maken met anderen.
Op je weg naar heling is leren hoe je je zenuwstelsel in een staat van rust en veiligheid kan brengen een essentieel puzzelstukje.
Dit is de sleutel tot
Meer energie
Meer rust in je hoofd
Je beter kunnen concentreren en helder denken.
Sneller herstel na inspanning
Meer genieten van je leven
... ook mét je ziekte.
In dit webinar leer je meer over de link tussen je klachten en de staat van je zenuwstelsel en hoé jouw zenuwstelsel jou kan helpen om je welzijn en herstel te bevorderen.
Met warme groet,
Tine van Ingelgem
Dag lieve lezer. Mijn naam is Tine. Ik ben werkzaam als psycholoog en psychotherapeut. Ik heb een bijzondere voorliefde voor meditatie, yoga, zingeving en zelfcompassie.
Tevens ben ik opgeleid als hartcoherentiecoach, mindfulnesstrainer, yogadocent en verdiepte me in de polyvagaaltheorie en verliesbegeleiding.
Met De Kunst van het Ziek Zijn wil ik mensen helpen om voluit en sprankelend te leven met hun vermoeidheid, ziekte of pijn.
Comments